Xuất khẩu cà phê: Bao giờ ở thế chủ động?

Mặc dù là nước đứng thứ hai thế giới về sản lượng nhưng xuất khẩu càphê của Việt Nam chưa bao giờ ở thế chủ động. Nóng – lạnh bất thường của thị trường càphê thế giới, trong đó có sự thao túng của giới đầu cơ luôn gây nên những hệ lụy nặng nề mà người trồng càphê là đối tượng bị thiệt hại nặng nhất. Để giải quyết vấn đề này, ngành càphê cần nhìn lại tất cả các khâu.

Luôn phấp phỏng…

Theo dự báo mới nhất của Tổ chức Càphê quốc tế (ICO), sản lượng càphê toàn cầu niên vụ 2010-2011 sẽ đạt mức 133-135 triệu bao; tiêu dùng càphê năm nay sẽ phục hồi nhưng cũng chỉ ở mức 129 triệu bao. So với mức sụt giảm hồi đầu năm, hiện giá càphê đang ở mức cao nhưng nhiều dự báo cho rằng đây chỉ là sự tăng giá do hạn chế nguồn cung trong ngắn hạn, bởi hiện mới chỉ có Braxin đang thu hoạch càphê. Vào tháng 11-12, khi Côlômbia và các nước Trung Mỹ đưa hàng ra thị trường, Việt Nam cũng bước vào vụ thu hoạch thì giá càphê sẽ rất khó lường. Sau niên vụ 2009-2010, giá càphê liên tục nhảy múa, người trồng càphê lại phấp phỏng với mùa càphê sắp tới.

8 tháng đầu năm 2010 nước ta xuất khẩu 840.000 tấn càphê, kim ngạch đạt 1,2 tỉ USD, so với cùng kỳ năm 2009, xuất khẩu càphê giảm cả về lượng lẫnõ giá trị kim ngạch. Theo Bộ Nông nghiệp và PTNT, sản lượng càphê xuất khẩu năm 2010 có thể đạt 1,1 triệu tấn, kim ngạch 1,67 tỉ USD (năm 2009 là 1,18 triệu tấn và 1,73 tỉ USD).

Theo ông Lương Văn Tự, Chủ tịch Hiệp hội Càphê – Ca cao Việt Nam, hàng năm, nước ta xuất khẩu khoảng 1 triệu tấn càphê (chủ yếu là Robusta) tới 80 nước và vùng lãnh thổ, trong đó có 10 nước là bạn hàng lớn. Tuy sản lượng xuất khẩu lớn nhưng hầu hết đều phải qua “cửa” của 26 đầu mối và doanh nghiệp nước ngoài chứ chưa tiếp cận được trực tiếp với các nhà rang xay càphê thế giới. Trong khi đó, ở trong nước có đến 126 doanh nghiệp xuất khẩu cùng hơn 3.000 đại lý thu mua. Đây thực sự là một nghịch lý khiến các doanh nghiệp xuất khẩu càphê Việt Nam luôn bị động.

Ông Tự cũng cho biết, phần lớn doanh thu (80 tỷ USD/năm) của ngành càphê toàn cầu đều rơi vào tay các nhà chế biến, rang xay thế giới. Trong khi các nước sản xuất càphê (trong đó có Việt Nam) chỉ được hưởng một phần rất nhỏ, chừng 11-13 tỉ USD.

Phụ thuộc quá nhiều vào thị trường xuất khẩu

Ông Nguyễn Thái Hòa, Tổng giám đốc Tập đoàn Thái Hòa phân tích: “Mỗi năm Braxin sản xuất 2,5 triệu tấn càphê, trong đó 50% dùng chế biến càphê hòa tan trong nước. Một phần sản lượng càphê hòa tan này được xuất khẩu. Với hơn 100 triệu dân, bình quân mỗi người dân tiêu dùng 4-5kg càphê thì lượng tiêu thụ trong nước của Braxin đã khoảng 450.000 tấn nên họ không bị ảnh hưởng bởi giá quốc tế. Còn ở nước ta, hiện mới chế biến được khoảng 10.000 tấn (bằng 5% tổng sản lượng) nên chẳng thấm tháp vào đâu so với 1 triệu tấn càphê sản xuất mỗi năm. Thêm vào đó, tiêu dùng nội địa cũng rất thấp, chưa được 0,5kg/người/năm, vì thế ngành càphê nước ta phụ thuộc hoàn toàn vào thị trường xuất khẩu”.

Theo các chuyên gia, để giải quyết vấn đề trên, ngành càphê Việt Nam cần nhìn nhận lại tất cả các khâu, từ sản xuất, chế biến đến tiêu thụ. Ông Lê Xuân, Cục trưởng Cục Chế biến, thương mại nông, lâm, thủy sản và nghề muối (Bộ Nông nghiệp và PTNT) cho rằng, ngành càphê nước ta hiện chưa thiết lập được hệ thống chế biến, tiêu thụ, xuất khẩu chuyên nghiệp, dẫn đến việc xuất khẩu hoàn toàn bị động.

Về sản xuất, theo định hướng phát triển càphê được Bộ Nông nghiệp và PTNT đưa ra từ năm 2006, diện tích càphê ổn định ở mức 450.000-500.000ha, tuy nhiên càphê vẫn phát triển nóng, diện tích vượt quy hoạch hàng chục nghìn hecta, càphê vối chiếm tới 93%, càphê chè rất ít, trong khi càphê chè mới là loại có chất lượng, giá trị kinh tế cao.

Về chế biến, với thực trạng 90% sản lượng càphê xuất khẩu dưới dạng thô nên hầu hết các doanh nghiệp đều áp dụng tiêu chuẩn cũ trong thu mua, chế biến, thậm chí mua, bán xô mà không theo một tiêu chuẩn nào. Tỉ lệ doanh nghiệp áp dụng TCVN 4193.2005 trong mua bán chiếm chưa đến 1%. Do việc áp dụng tiêu chuẩn là tự nguyện nên nhiều doanh nghiệp vẫn duy trì phân hạng càphê theo 3 tiêu chí: % thủy phần, đen vỡ, tạp chất. Cung cách “không giống ai” đó khiến càphê xuất khẩu Việt Nam luôn thăng trầm. Thêm vào đó, mối liên kết giữa các doanh nghiệp chế biến, xuất khẩu với người trồng càphê còn lỏng lẻo, dẫn đến tình trạng tranh mua, tranh bán ngay trên sân nhà.

Để giải quyết thực trạng này, Bộ Nông nghiệp và PTNT kiến nghị Chính phủ cho phép xây dựng chương trình phát triển càphê bền vững đến năm 2020; xem xét thành lập Ban điều phối quốc gia ngành hàng càphê; thí điểm thành lập quỹ hỗ trợ rủi ro; thực hiện cơ chế hỗ trợ mua tạm trữ càphê chủ động; xem xét đưa càphê vào mặt hàng cần can thiệp về giá thu mua để đảm bảo người sản xuất có mức lợi nhuận tối thiểu cần thiết khi gặp rủi ro thị trường.